Ilk Müslüman Türk Devletlerinde Kültür Ve Medeniyet



İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET

a) Devlet Yapısı

Tulunoğulları ve İhşitlerin merkez ve taşra teşkilatları Abbasi teşkilatlarına büyük ölçüde benzerlik göstermekteydi.

Karahanlılar:



Karahanlılar devletinin başında Hakan, Han, Kağan, Kara ve İlig ünvanlı kişiler bulunurdu.

Not: Sultan ünvanını ilk kez Gazneli Mahmut kullanmıştır.

Karahanlılar’da Kut inanışı vardı.

KUT: Eski Türk inanışını bir devamıdır. Buna göre Tanrı tarafından hanedan üyesine verilen devleti yönetme yetkisidir.

Büyük Han; Devletin doğu bölümünü, Hana bağlı bir kişi de devletin batı bölümünü yönetirdi.

Hükümdarın eşine Hatun denir. Hatun da devlet yönetiminde söz sahibidir. Hatunların da kendilerine ait divanları bulunmaktadır.

Karahanlılarda; Saray ve başkente Ordu denirdi.

Karahanlılardaki devlet yönetimi ile diğer kavramlar da şunlardır.

Tayangu: (Ulu Hacip) Hükümdarın halkla görüşmesini düzenlerdi.

Kapucubaşı: Sarayın korunması ve günlük hizmetlerinden sorumluydu.

Turgak: Gündüz saray nöbetini tutanlardı.

Yatgak (Yatakçı): Gece nöbet tutanlardır.

Candar: Nöbetçilerin komutanıdır.

Silahdar: Silah imalathanesinden sorumludur. Hükümdarın silahlarına da bakar.

Alemdar: Sancak ve bayrak yapımıyla ilgilenir.



İlk Müslüman Türk Devletlerindeki Divanlarda Şunlardı:



1- Divan-ı Saltanat (Büyük Divan, Divan-ı Ali):

Vezirin başkanlığında toplanan ve işlerin görüşüldüğü bir yerdir. Günümüzdeki bakanlar kuruluna benzemektedir. Diğer divan başkanları buranın da üyesiydiler. Büyük Selçuklarda önemli devlet işlerin görüşüldüğü divan-ı Saltanat’ın yanında Kurultay’da bulunmaktaydı.

Not: Taşralardaki valilerin de kendilerine ait divanları bulunurdu. Karahanlılarda Hatunların da divanları vardı.



2- İnşa Divanı (Tuğra-i Divanı): Devletin tüm yazışmalarını yürütür. Başkanlarına Münşi veya Tuğra-i (Tuğracı) adı verilir. Buradaki memurları Tamgacı, Bitikçi veya ilimga adı verilir.



3- İstifa Divanı: Mali işlerden sorumludur. Başkanı Müstefi’dir.



4- Arz Divanı: Askeri işlere bakar. Başkanı Sahibi Divan-ı Arz’dır.



5- İşraf Divanı: Devletin idari ve mali işlerini denetleyen bir birimdir. Başkanına Müşrif denir.



Not: Gaznelilerde bu divanlara ek olarak

1- Divan-ı Vezaret: Vezirin başkanlığında toplanır. mali ve idari işlerle uğraşır.

2- Divan-ı Risalet: Haberleşmeyi sağlar

3- Divan-ı Vekalet: Hükümdara ait emlak ve mali işleri idare eder.



Selçuklar; eyalet veya illere vali olarak tayin ettikleri Şehzadelerin yanına onların eğitiminden sorumlu Atabey ünvanlı tecrübeli devlet adamlarını da vermekteydiler. Eyalet valilerine Şıhne denir. Bu vali hükümdar ailesinden ise buna da Melik denir. Selçuklarda; devlet işlerini en iyi şekilde düzenleyen kişi Nizamülmülktür.



b) Adalet ve Hukuk işleri

Türkler, müslüman olunca yazılı olmayan hukuk olan töreden yazılı islam hukukana geçtiler.

Türk - İslam devletlerinde hukuk ikiye ayrılmaktadır. Bunlar; Şer’i ve Örfi hukuktu.

1-Şer’i Hukuk: Şer’i Hukuk davalarına bakan kişiler şunlardır.

a) Kadılar: Sivil davalara bakar.

b) Kadıaskerler: Askeri davalara bakar

c) Kadil Kudat: Bütün kadıların başıdır. Merkezde kadılık yapar.



2- Örfi Hukuk: Örfi hukuka Emir-i Dad (Adalet Bakanı) bakmaktaydı.



Divan-ı Mezalim: Önemli ve ağır siyasi suçlara başkanlığını Sultan’ın yaptığ bu mahkemeler bakmaktadır. Ayrıca, halktan gelen şikayetleri de bizzat hükümdarın başkanlık ettiği Mezalim Divanı bakardı.

Not: Anadolu Selçuklu Devletinde Kadıaskerlere; Kadı Leşker de denilmektedir.



c) Ordu

İlk Müslüman Türk devletlerinde ordu komutanlarına Subaşı denilmektedir.

Selçuklu ordusu dört bölümden oluşmaktadır. Bunlar;

1. Hassa: İkta sahiplerin oluşturduğu ve Sultan’ın seçme askerlerinden oluşan ordusudur.

2. Kapıkulu, Guleman-ı Saray: Başka milletlerden oluşan, çoğunluğu köle ve esirlerden kurulmuş olan Sultan’a bağlı ordu.

3. İkta (Eyalet) Askerleri: Bunlar, askeri iktalardan oluşmaktadır. Selçuklular döneminde orduda yapılan en önemli değişikiliktir. İkta, dirlik demektir. Devlete ait toprakların bir kısmı askeri ve sivil devlet görevlilerine hizmetleri karşılığı verilmektedir. Bu toprağın kendisine verilenler, gelirlerin bir kısmı ile geçimlerini sağlarken, geri kalanla asker yetiştirmektedir.

4. Yardımcı Kuvvetler: Bağlı devlet ve boylardan gelen askerlerdir.



d) Sosyal ve Ekonomik Hayat:

Selçuklarda ilk parayı Tuğrul bey bastı. Ayrıca, ticaretin ve meslek sahiplerin aralarında kurmuş oldukalrı bir nevi esnaf teşkilatı olan Loncalar da bulunmaktadır.



Toprak Yönetimi

Seleçuklularda toprak Has, Haraci ve İkta olmak üzere üçe ayrılmaktadır.

Has araziler: Gelirleri Sultana bırakılan arazilerdir.

Haraci araziler: Gayr-ı Müslimlere ait olan ve Haraç vergisi alınan arazilere Harici denilmektedir. Bu topraklardan elde edilen gelirler devlet hazinesine yatırılmaktadır.

İkta (Emiri) Arazileri: Hazineye ait olan toprakların ordu ve devlet mensupları arasında bölüşülmüştür. Bunu karşılığında bu toprak sahipleri devlete gelirleri oranında asker yetiştirmektedirler.



İktanın Özellikleri

· İlk defa Nimamülmülk tarafından kuruldu

· Maaş karşılığı komutan ve devlet adamlarına verilmektedir

· İkta sahipleri bu toprak karşılığında asker yetiştirmektedirler.

· İkta sahipleri devlet hizmetinden azl edilirlerse iktaları ellerinden alınırdı

· İkta sahipleri tesbit edilmiş olan vergilerden fazlasını talep edemezlerdi.

· Halkın İkta sahiplerinden şikayet etme hakları bulunmaktaydı.

· İktalarını iki yıl üst üste işlemeyenlerden iktaları alınırdı.

· Toprak üzerinde çalışan halk devletin denetimindedir.

· Toprağı işleyen halk bunu geçici tapu ile işlerdi

· Toprağı ekip biçen kişi ölünce, toprağı işleme hakkı erkek evladının olurdu.



İktanın Faydaları:

· Devlet hazinesinden para çıkmadan devlet memur ve askerlerin maaşının ödenmesi

· Devet hazinesinden para çıkmadan güçlü bir ordunun kurulması

· İkta sahipleri bulundukları bölgelerin asayişler ve güvenliği sağlamaktaydılar.

· Göçebe Türkmenlerin köylülere yaptıkları baskıları önlemek.

· İkta sahipleri, bulundukları bölgedeki suçluları ve zanlıları yakalar.

· Çiftçiler denetim altına alınmaktadır.

· Üretimin artması sağlanmaktadır.

· Devlet otoritesi uzak bölgelere kadar götürülmektedir.



Türk-İslam devletleri yerleşik hayata geçmelerinden sonra başlıca geçim kaynakları tarım oldu. Ayrıca, güçlü bir ticari hayat da bulunmaktaydı.



e) İlim ve Kültürel Hayat

· Celaleddin-i Melikşah döneminde 1079 yılında Ömer Hayyam başkanlığındaki bir heyet Celali takvimini oluşturdu.

· Bu dönemde yetişen önemli bilim adamları şunlardır.

Felsefe: Gazali Eseri: İhyaül Ulumuddin

Farabi: İlimleri ilk tasnif eden kişidir. Eseri: İhsaül Ulüm.

Matematik ve Astronomi: Biruni; Matamatik, Coğrafya ve Eczacılık alanında eserler yazmıştır. Eseri Kitabüsseydeliyye’dır.(Eczacılık Kitabı)

Ali el-Barani: Tirinogrometrinin kurucusudur.

el-Harizmi: Cebirle ilgili önemli çalışmalar yapmıştır. Logaritmanın kurucusu kabul edilmektedir.

Tıp: İbn-i Sina eseri; Kanun ve Şifa’dır.

Edebiyat: Ömer Hayyam Eseri; Rübailer. Zemahşeri, Firdevsi eseri; Şehname

Tarih: İbnül Esir



Nizamiye Medreseleri: Selçuklular döneminde Dünya ilim hayatına yapılan en önemli hizmet, Nizamiye medreseleridir.

Amacı: Şii Fatimiler’in şiilik ve batinilik çalışmalarına karşı Sünni inancını savunmaktarı. Fatimiler; Şiiliği yaymak amacı ile el-Ezher medresesini Kahire’de açtılar.









Nizamiye Medreselerinin Özellikleri:

· Bu medreseler vezir Nizamülmülk tarafından yapıldığından Nizamiye medreseleri adını almıştır.

· İlk defa Bağdatta açıldı.

· Alparslan’ın emri ile açıldı.

· Dini ilimler yanında felsefe ve pozitif bilimler alanında da çalışmalar yaptı. Bu medreselerin programı asırlarca başka bölgelerde de takip edildi.

· Bu medreselere daha sonra çeşitli üniteler eklenerek külliye adını aldı.

· Hoca ve öğrencilerin geçimlerini sağlamak amacıyla çeşitli vakıflar oluşturuldu.

Not: Dünyadaki ilk üniversite sayılmaktadır.



f) Dil ve Edebiyat:

Karahanlılarda resmi dil Türkçedir. Selçuklu ve Gaznelilerde ise; Saray dili Türkçe, ilim dili Arapça, yazışmalar Farsça yapılmaktadır. Türkler müslüman olunca Arap alfabesini kullanmaya başladılar.

Bu döneme ait eserler şunlardır.

Karahanlılara ait olanlar

· Divan-ı Lugati Türk: Kaşgarlı Mahmut. Arapça yazılmıştır.

· Kutatgu Bilig: Yusuf Has Hacip. Uygur alfabesi ile yazılmıştır. Türkçe ilk siyasetnamedir.

· Divan-ı Hikmet: Ahmet Yesevi. Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır.

· Atabetül Hakayik: Edip Ahmet. Uygur alfabesi ile yazılmıştır

· Satuk Buğra Han Destanı



Selçuklara ait olanlar;

Siyasetname: Nizamülmülk’e ait



Gazneliler

Şehname: Firdevsinin eseri. Gazneli Mahmud’a sunulmuştur.



g) Sanat

Türkler, medrese, hastahane, köprü, kervansaray, çeşme ve imarethaneler yapmışlardır.

Türkler, islam dünyasına; Mihrab süslemesi, hat, kitap süsleri (tehzip) minyütürde selçuklu mektebi, ince minare, sivri kemer, kubbe mimarisi, Selçuklu sülüsü, nesih ve kufisi, kuyumculuk, demir ve taş işçiliği, halıcık ve dokumacılık alanında önemli eserler vermişlerdir.

ANADOLU SELÇUKLU KÜLTÜR VE MEDENİYETİ



1. Devlet Yönetimi

Anadolu Selçuklu devletinin başkenti önceleri İznik, sonra Konya olmuştur. Hükümdarları Sultan ünvanını kullanmışlardır. Ülke hanedan üyelerinin ortak malı sayılmıştır.

a) Merkez Teşkilatı

Merkezde ülke yönetimini sağlayan divanlar bulunmatadır. Bunları;

1- Büyük Divan (Divan-ı Ali, Divan-ı Saltanat): Ülke meseleleri Büyük Divan’da görüşülmektedir. Divan, Sultan veya vezirin başkanlığında toplanmaktadır.

2- Niyabet Divanı: Hükümdar başkentte olmadığı zaman hanedan mensubu olmayan güvenilir bir komutan veya devlet adamı tarafından ülke idare edilirdi. Buna Niyabet Divanı denilmektedir. Reisine Naib denirdi.

3- İstifa Divanında: Mali işlerden sorumludur. Başkanına Müstefi denir.

4- Divan-ı İşraf : Mali ve idari işleri denetler. Reisine Müşrif denir.

5- Divan-ı Arz: Askeri işlerle ilgilenir. Başkanına Sahibi Divan-ı Arz denir.

6- Divan-ı İnşa (Tuğra-i Divanı): Yazışmalarla ilgilenir. Başkanına Münşi veya Tugracı denir.



b) Taşra Teşkilatı

Anadolu Selçuklu devletinde taşra teşkilatı üçe ayrılır.

1- Meliklerin Yönettiği Vilayetler: Doğrudan hükümdara bağlıdır. Kendi divanı ve vezirleri bulunru.

2- Divan Dairesi Vilayetleri: Yönetim ve gelirleri divana aittir. Başında Subaşı bulunur. Sivil ve askeri idarenin başı olup, asayiş ve güvenliği de sağlar.

3- Sınır Eyaletleri (Uç Beylikler): Bunlar, Bizans ve Rum sınırında kurulmuş eyaletlerdir. Başında uç beyi bulunur. Burada hükümdarın temsilcisi olarak Mirliva adlı bir görevli de bulunur.



Not: Selçuklu devletinde merkezi yönetim ağır basmaktadır.



Devlet yönetimi ile ilgili diğer kavramlar:



1- Melik: İllerde vali olarak bulunan Sultan çocuklarıdır. Onların eğitiminden Atabeyler sorumludur. Meliklerin yetkileri sınırlandırılmıştır. Bunun nedeni, isyanlarını önlemektir.

2- Subaşı: Vilayetlerdeki sivil ve askeri idarenin başı ve vilayetlerin yöticisi olan, aynı zamanda şehirlerin asayişinden sorumlu olan kişiyedir.

3- Dizdar: Kale komutanlarıdır.

4- Pervaneci: Tayin ve dirlik işleriyle ilgilenen devlet görevlisidir.

5- Muhtesip: Belediye hizmetlerinden sorumludur.

6- Kadı: Sivil davalara ve mehkemelere bakar.

7- Kadıasker (Kazasker, Kadı Leşker): Askeri davalalara bakmaktadır.

8- Şıhne: Önemli şehirlerde bulunan askeri validir. Ayricı, genel güvenlik ve zabıta işlerine de bakarlar.

9- Emir-i Şimşir: Divanların güvenliğini sağlarlar.



2. Ordu

Anadolu’da kurulmuş olan devlet ve beyliklerin orduları birbirlerinden pek farklı değildir. Bunlar; Büyük Selçuklu devletine benzemektedir.

Anadolu Selçuklu devletinin ordusu iki bölümden oluşmaktadır.

a) Kara Ordusu

A. Selçuklu devletinin ordusunun temelini kara ordusu almaktadır. Kara ordusu üçe ayrılmaktadır.

1. Hassa (Kapı Kulu, Gulam) : Küçük yaşta alınıp yetiştirilen köle ve tutsak çocuklardan oluşmaktadır.

2. Tımarlı Sipahiler: A. Selçuklu devletinin ordusunun temelini bunlar oluşturmaktadır. Sipahilere maaş yerine dirlik denilen tımar verilmektedir.

3. Diğerleri: Ücretli askerler, Türkmenler, bağlı beyliklerden oluşmaktadır.



b) Deniz Gücü

Selçuklular donanmaya da önem verdiler. Sinop, Alaiye ve Samsun gibi yerlerde tarsaneler kurdular.

İlk donanma l. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından Antalya’da kuruldu. İlk tersane İzzettin Keykavus tarafından Sinop’da kuruldu. İlk deniz aşırı sefer l. Alaaddin Keykübat tarafından Kırım’ın Sudak limanına yapıldı. Denizcilikte en güçlü oldukları dönem; l. Alaaddin Keykübat dönemidir. Donanma komutanına Reisül Bahr veya Meliküs Sevahil denilmektedir.

Anadolu Selçuklu devletinde ordu komutanına Emirül Ümera denilmektedir.



3. Ekonomik Hayat

Devlete ait olan ve Miri arazi adı verilen topraklar dörde ayrılmaktadır. Bunlar;

1. Has arazi: Vergileri hükümdara ayrılan topraklardır. Hükümdarlar bu arazileri yakınlarına verebilir, istediği gibi tasarruf edebilir.

2. İkta (Tımır, Dirlik) arazisi: Görev karşılığı ordu mensupları ve devlet görevlilerine verilirdi. İkta sahipleri gelirlerinin bir kısmı ile geçimlerini sağlarken, diğeri ile sipahi adı verilen askerler yetiştirmetedir. Toprağı üç yıl üst üste ekmeyenden iktaları geri alınırdı.

3. Mülk arazi: Devlete ait olan araziler, devlet adamlarına başarılarından dolayı verilmektedir. Bunlar; topraklarını miras olarak bırakabilir, satabilir, devredebilir ve her türlü tasarrufta bulunabilirlerdi.

4. Vakıf arazisi: Devlete ait olan toprakların; sosyal, dini ve kültürel kurumların ihtiyaçlarının karşılanması için tahsis edilmiş olan arazilerdir.



Anadolu Selçuklu Devleti ticareti geliştirmek içinde şu önlemleri aldılar.

1- Kervansaraylar yaptılar. İlk kervansaray Sultan ll. Kılıç Arslan döneminde yapıldı.

2- Ticari amaçlı fetihler yapıldı. Sinop, Antalya, Alanya ve Sudak’ın alınması ticari amaçlıydı. Bu limanlar geliştirilerek önemli bir ithalat ve ihracat kavşağı oldu.

3- Zarar eden tacirlerin zararları devlet tarafından karşılandı.

4- Ticaretin gelişmesi için tüccarlara düşük gümrük vergileri uygulandı.

5- Başka bölgelerden Anadolu’ya tüccarler getirildi.

6- Ticari amaçlı antlaşmalar yapıldı.

4. Fikir, Sanat ve Sosyal Hayat

Anadolu’da bilim ve fikir hayatı Xll. yüzyılda gelişmeye başladı. Anadolu’daki önemli fikir adamları şunlardır:

1- Mevlana Celaleddin-i Rumi: Mevlevi tarikatının kurucusudur. Eseri Mesnevi ve Fihi Mafi’dir. Eserlerini Farsça yazmıştır.

2- Yunus Emre: Şiirlerini kapsayan Divanı ve Risaletünnüshiyye’dir. Yunus Emre; Şiirlerini arı bir Türkçe ile yazmıştır.

Not: Mevlana ve Yunus Emre’nin eserleri özellikler günümüz insanlarına hitap ettiklerinden hala geçerliğini korumakta ve okunmaktadırlar.



3- Hacı Bektaşı Veli (1209-1271): Bektaşi tarikatının kurucusudur. Eseri Makalat

4- Muhyiddin-i Arabi: Ekberiye tarikatını kurmuştur.



Babailik Tarikatı: Babailik tarikatı Anadolu’da kurulmuştur. Kurucusu Baba İlyas’dır. Baba İshak isyan etmiştir.



Anadolu’da Önemli halk eserleri de ortaya çıkmıştır. Bunlar;

1- Dede Korkut Hikayeleri: Onuncu yüzyılda oluşmaya başladı. 14. Yüzyılda yazıya döküldü. Oğuz - Kıpçak savaşlarını konu alır.

2- Battal Gazi Destanı

3- Danişmentname: Danişment Ahmet Gazi’nin Haçlılara karşı yaptığı savaşları konu alır.

4- Nasreddin Hoca ve Bektaşi Fıkraları



Mimari: Kervansaray, Medrese, Külliye, Cami ve Kümbetler yapmışlardır.

Kümbetler: Birer türbe çeşididir.

Külliyeler: Cami ile birlikte kurulan medrese, kütüphane ve hastahane gibi yapıların bütünüdür. Önemli mimari eserler: Konya’da ince minare, Kayseri’de Sultanhanı, Sivas’da Çifteminare medresesi, Niğdede Hüdaverdi Hatun Türbesi, Erzurum’da Hatuniye Medresesi bulunmaktadır.

Anadolu Selçuklu devleti mimari açıdan getirdiği yeniliklerde şunlardır.

1. İnce ve uzun minare

2. Kümbet Mimarisi



Lonca Teşkilatı (Ahilik)

1- Anadolu’da şehirde oturan esnafın aralarında dayanışmak amacıyla kurdukları bir teşkilattır.

2- Dini-iktisadi bir özellik taşır.

3- Selçuklularda, bütün esnaf ve meslek sahibi bir Loncya üye olmak zorundadır. Bunlar, esnaflık kurllarına uymak zorundaydılar.

4- Lonca mensupları arasında sıkı bir dayanışma ve karşılıklı denetim vardı.

5- Teşkilatın reisine Ahi Baba denirdi.

6- Anadolu’daki kurucusu Ahi Evren’dir.

7- Bunlar, birbirlerine Arapça kardeş anlamına gelen Ahi ismi ile hitap ettiklerinden teşkilata da ahiler denilmiştir.

8- Esnaf ile devletinin ilişki kurmalarını sağlamıştır.

9- Çarşı pazarları denetleyerek ürünlerin kaliteli olmasını sağlamışlardır.

10- Gençlere sanat eğitimi vermişlerdir. Sanat eğitimi alan gençler; Yamak, Çırak, Kalfa ve Ustalık aşamalarından geçmektedir. [YE1]

11- Silahlı birlikler oluşturarak Kösedağ savaşından sonra oluşan otarite boşluğunu doldurmaya çalışmışlardır.

12- Osmanlı beyliğini destekleyerek devlet olmalarını sağlamışlardır.














--------------------------------------------------------------------------------

[YE1]