Şeyh Sait Isyani

 ŞEYH SAİT İSYANI


1. isyankârlar... cumhuriyet döneminin ilk isyanıdır bu. değişimlerden ve inkılaplardan kıl kapan şahıslar şeyh sait öncülüğünde birden ayağa kalkmış ve "bağımsız kürdistan" diye bağırmaya başlamışlardır. elazığ'ı ele geçiren asi olasıcalar ordan diyarbakır'a geçmeq düşüncesi içinde bocalarlarken ansızın ordu basmıştır bunnarı. 13 şubat 1925 yılında olagelmiştir, neticesinde şeyh sait ve 47 erbası poşet çay gibi asılmışlar, sızan kanlar biriktirilmiş ve "birileri" bundan ibret almıştır. hadi baqalım...
(
2. tarihte bir gün; bir yörede, lanetlenmiş bi grup insanın ayağı yoktur hatta o kadar ki ayakları yoqtur. bu sırada kitap yumurtlayan bir tawuğu olan sait'in tawuğu "merlin'in efsunları ve uygulamalı mojo" isimli bi kitap yumurtlamıştır... burdan türlü neşriyatı kapan sait önce bi büyü ile kendini şeyh yapmış, bir kaç hafta sonra da bu lanetli insanlara ayak ihsan etmiştir... ayaklanınca ne yapacaklarını şaşıran grup sewinçten hafızalarını yitirince "lut.. lüt.. lut lüt" sesleriyle birbirlerini düzmeye başlamışlardır... kafalarına gökten taş yağınca bu ayaklanma tarihe gömülmüştür.
3. doğu da başlayan 5 ay süren elebaşlarının idamıyla sona eren kanlı isyan.
4. sonucunda elebaşlar ile birlikte yaklaşık 50 kişinin diyarbakır'da kurulan istikal mahkemesinde idam cezasına çarptırılmısı olayıdır.
dicle öldürülenoğlu adlı kadıköy anadolu lisesi hocası idam edilenlerden birinin torunu olup; 'öldürülenoğlu' soyadını bu isyandan sonra aldığı bilinir.

 
6. şeyh sait isyanı, yeni kurulmuş devleti ençok zorlamış sorunlrdan biridir. yaklaşık 10.000 kişi ölmüş ve zayıf olan ekonomiye büyük bir yük binmesine neden olmuştur.
ayaklanmanın etnik kökenli olmadığı kabul edilir ki şeyh sait de bunu söylemiştir.
devleye en büyük zararı musul konusunda vermiştir ki, ingilizler bu silahı kullanarak, türkiye'yi 500.000 sterline razı etmişlerdir.
7. bazı kesimlerin sandığının, bazılarınınsa söylediğinin aksine dini kökenli olmayan, tamamiyle etnik kökenli bir kürt ayaklanması. bu ayaklanmaya "şeriatçı, dini ayaklanma" gibi sıfatlar vermek kürt gerçeğini her yönden gizlemeye çalışan bir politikanın ürünüdür.
ayrıca şunu ayrıca belirtmeden geçemeyeceğim: şeyh sait, düzenli orduları bulunan bir aşiretin önderiydi ve bu düzenli ordular da kurtuluş savaşı'nda ciddi bir rol oynamıştı. gel gelelim ki bu orduların daha sonra isyanda da ciddi bir rol oynamasının nedenlerini de insan düşünerek bulmalı, bundan ders çıkartmalıdır.
neyse, ayaklanmanın özetinin özetini özetleyecek olursak:
koçgiri ayaklanmasının kanla bastırılmasından sonra 1922'de albay halit ve yusuf ziya gibi kişilerce kürdistan istiklal cemiyeti (azadi) kuruldu. şeyh sait ayaklanmasının esasen politik açıdan önderleri bu kişilerdir. (şeyh sait gibi aşiret önderleri de ayaklanmaya sonradan katılmışlardır.) 3 yıl boyunca örgütlenen azadi, ayaklanma tarihini 21 mart 1925 olarak belirler. ancak yanlış anlaşılan bir telgraf yüzünden ayaklanma bir bölgede erken başlar, bu bölgede ayaklanma hemen bastırılacaktır. yusuf ziya ve albay halit tutuklanır. işte şeyh sait bu noktadan sonra ayaklanmaya önderlik edecektir.
şeyh sait, kendisini takip eden askerler ile çatışmaya girer, askerler ölür. olaydan haber alan diğer bölgeler ayaklanmanın başladığını sanıp harekete geçer: bazı bölgeler ele geçirilir, pek çok kent kuşatılır. ancak albay halit'in ve yusuf ziya'nın ele geçirildiği bölgedeki ayaklanma erken bastırıldığından bu kuşatmalarda istenen sonuç elde edilemez. sonuçta ayaklanma bastırılır. ayrıca bazı aşiret liderlerinin (ve böylece o aşiretin) de tabiri caizse kendini satarak, para karşılığında ayaklanmaya karşı savaşması da isyanın bastırılmasında önemli bir etkendir. şeyh sait ve arkadaşları yakalanır, istiklal mahkemelerinde idama mahkum edilir.
şeyh sait ayaklanmasının gerici bir ayaklanma olmadığını yazının üstlerinde de belirtmiştim. aslında buna en güzel kanıt, istiklal mahkemeleri'nin o günkü verdiği karardır:
"hepsinin hedefi aynıydı, bağımsız kürdistan'ın kurulması ve isyan başlattılar..."
son olarak şeyh sait'in darağacına giderken söylediği sözler ise şunlardır:
"bugün fiziki açıdan yaşamım sona erebilir, lakin yaşamımı halkım uğruna feda ettiğim için hiçbir zaman pişman olmadım. tek isteğim gelecek günlerde torunlarımızın bizden utanç duymamalarıdır."

evet, tarihi okumak; çarptırılmamış bir halde okumak önemlidir. umarım bir gün herkes resmi ideoloji için baştan yazılmış tarihin kitaplarını değil de yaşanan tarihin kitaplarını okur.
8. 13 şubat 1925 yılında gerçekleşmiş bu isyanın unutulan, arka planda bırakılan ama kanımca en önemli sebeplerinden biri aşar vergisinin kaldırılması kararıdır

nedir bu aşar vergisi; toprak ürünlerinden alınan %10 luk bir şer-i vergidir lakin şer-i dememiz ortalığı bulandırmasın osmanlılarda bu vergiyi din adamları değil devlet alıyordu o dönemde de türkiye cumhuriyeti alıyordu
osmanlılarda bu verginin toplanması iltizam yoluyla yapılıyordu, 20. yy a gelindiğinde aşarın artık büyük ticaret merkezlerinde nakden toplandığını görürüz lakin güney doğu anadolu'da hala iltizam yoluyla toplanıyordu, kısacası vergiyi şeyh, ağa yörede en güçlü kimse o topluyordu, şimdi aşar'ın kaldırılması merkezi yönetimi güçlendirecek, yerel yönetimleri zayıflatacaktı işte bu durum şeyh sait isyanının önemli sebeplerinden biridir

bu isyanın dini kökenli olduğu artık tarih çevrelerinde pek kabul görmeyen bir görüştür lakin yadsıyamayacağımız bir durum da bu isyandan doğan fırsat ile hıyanet-i vataniye kanununda 1925'te yapılan değişikliktir (dinin siyasete alet edilmesinin yasaklanması) bu aynı zamanda muhalefetin tamamen susturulmasına kadar gidecek bir yolu açmıştır

isyana katılanların bir kısmının amacının bağımsız bir kürdistan kurmak olduğu da yadsınamaz ama kanımca bu bu isyanı etnik bir isyan kılmaya yetmez
9. bu ayaklanma ile ilgili tanin gazetesinin yaptigi "yorum"u yazmamak imkan dahilinde degil.
öyle köylü milletin efendisidir muhabbeti de bir noktaya kadar imis. heleki mevzubahis insanlar kürtlerse aman aman deliler gibi kusulur o zaman ve dahi bu zaman...
fesleri ile firfirli semsiyeleri ile yalilarda yasiyanlarin tasralilar icin bir bilincalti fiskirtmasi da diyebiliriz aslinda bunun icin ben daha cok öyle anladim

tarih 28 subat 1925
"ayaklananlarin da düsünce inanc ve prensipleri olur. oysa bu yari vahsi göcebelerin yaninda ne düsünce inanc ve prensip olabilir ki. eger onlarin kafalarinin icine düsünce sizabilseydi acaba böyle isler yapabilirler miydi...
karanligin görgüsüzlügün fanatizmin her türlü fikir ve mantiktan yoksun biraktigi bu ilkel ve basit beyinlerin yaninda sadece bir prensip var;talan hirsizlik ve cetecilik"
(
10. hazırlığını ve desteğini ingilizler yapmıştır.
11. tamamiyle musul ve kerkukun elden gitmesini engellemek ve turk ordusunu bu konuyla mesgul ederek masa basinda koz sahibi olmak amaciyla ingiliz destekli bir ayaklanmadir. acaba bu plan basarisiz olsaydi turkiye nerde olurdu sorusu ise sikilmis gotun davasi muhabbetine girse bile insana "elveda ay elveda feza" dedirtir.
12. bazi kitap yazarlarinin "seyh sait destani" olarak anlattigi olay. kisinin bakis acisina gore deismekte. cumhuriyet tarihinde mustafa kemal'i en cok sinirlendiren olaydir seyh sait isyani.

 
13. genel itibariyle dogudaki kurtlerin milliyetcilik ve birazda dini unsurlarla gaza getirilip ayaklandirilmasindan dolayi cikmistir. bu gaza getirme operasyonunda ingilizlerin ve guc sahibi kurtlerin isbirligi cok onemlidir... ayaklanmalar uzun suren ugraslar ve dokulen onca kandan sonra bastirilmis olmasina karsin bedeli cok cok agir olmustur... bugun hepimizin altinda birer porche yoksa tek sebebi bu isyandir cunku bu isyanla ugrasilirken musun(yani gani gani petrol...) elimizden cikmistir... ayrica demokrasinin sarti olan cok partili sistemde bu isyan yuzunden sekteye ugramistir... isyana kizan ismet pasa birazda bunu bahane edip o zamanki hasmı olan terakkiperver cumhuriyet partisini kapatmistirki belkide cumhuriyet tarihini etkileyen en onemli olaylardan biridir...
ne tamamen etnik ne de tamamen dini bir ayaklanmadir. seyh sait'in basarisiz olmasinin sebeplerinden biri de alevi ve sunni asiretler arasinda birligi saglayamamis olmasidir. alevi asiretler ataturk'ten soz aldiklari imtiyazlarin sayesinde isyana katilmamis, bilakis cumhuriyet tarafinda savasmislardir. dersim isyaninda ise bu sefer alevi asiretler ayaklanmis, sunni asiretler isyana katilmamistir. burada iki ayaklanmayi da mezhep ayriliklarini kullanarak bastiran ataturk'un stratejik dehasini goruyoruz.
(
$eyh sait ayaklanmasi olarak bilinen isyan 13 $ubat 1925'te patladi. palu'daki dedesinin mezarini ziyaret icin hinis'tan yola cikan $eyh, o zaman elazig'a bagli olan egil bucaginin piran koyunde bir sure dinlenmek icin bir eve yerle$ti. yanindaki adamlarindan bazilari hakkinda tutuklama emirleri bulundugunu soyleyerek bu ki$ileri yakalamak icin koye gelen bir jandarma mufrezesinin uzerine ate$ acilmasi , isyani ba$latan kivilcim oldu. aslinda isyan erken ba$lami$ti. hazirliklar tam bitirilmemi$ oldugu halde, olaylarin birden bu $ekilde geli$mesi, $eyh ve adamlarini geriye donumesi olanaksiz bir yola cikartmi$ti ve hareketin surdurulmesi gerekiyordu.
gercek niyetlerini "din elden gidiyor , turkiye saltanatsiz ve hilafetsiz olamaz" gibi sloganlarin ardina gizleyen isyancilar , ellerinde ye$il bayraklar ve kur'an'lar oldugu halde isyani geni$letme harekatina giri$erek drahni'yi ele gecirdiler. 20 $ubat'ta palu du$tu. ertesi gun, harekati bastirmakla gorevlendirilen iki suvari alayinin isyancilar tarafindan esir edilmesinden sonra elazig yolu acimi$ oluyordu. birkac gun sonra elazig'da isyancilarin eline gecti ve $ehirde buyuk bir yagma ba$ladi.
isyancilarin bu ba$arilari diyarbakir'i ku$atmalarina kadar surdu. diyarbakir'a gercekte olmayan bir kurt devleti'nin ba$kenti gozuyle bakildigindan isyancilarca buyuk onem ta$iyor ve ele gecirilmesi gerekiyordu. ancak $ehirdeki askeri birliklerin , halkinda yardimiyla yaptiklari savunma sonucu , tutunamayacaklarini anlayan isyancilar bolgeden cekildiler. $eyh ilk yenigisiniboylece almi$ oluyordu.
bu tarihten sonra , askeri birlikler , isyancilarin ellerindeki bolgeleri kurtarmak amaciyla geni$ bir temizlik harekatina giri$tiler. ba$ariya suren bu harekat sonunda , $eyh sait ve ba$lica yardimcilari, varto'nun guneyindeki carburuh korusunde teslim olmaya mecbur kaldilar.
anadolu'nun dogusunda bu olaylar surerken isyancilarin istanbul'daki bir kolu da, ingiltere'yle ili$ki kurarak gelecekteki bir kurt devletine gereken zemini hazirliyordu. eski $urayi devlet reislerinden * seyit abdulkadir ve arkada$larinin olu$turdugu bu grup ayrica isyancilara gerekli silah, para, bildiri gibi ihtiyaclari da saglama cabasindaydi. harekat sirasinda surdurulen soru$turma sonucunda, bu ki$iler de delillerle birlikte istiklal mahkemesine sevkedildiler.
isyanin bastirilmasindan sonra isyancilarin uzerlerinden cikan yabanci paralar, silahlar ve avrupa baskili bildiriler isyanin cikartilmasinda ingiltere'nin parmagi oldugu kanilarini dogrular yonde kanitladi.
o gunlerde ingiltere'nin musul'da yapilacak olan plebisit sonuclarini turkiyenin aleyhine cevirmek icin bazi giri$imlerde bulundugu biliniliyordu. ozellikle turk sinirlari icerisinde gercekle$tirilen bir isyani bahane olarak kullanip irak'ta , musul bolgesinde ya$ayan halklar uzerinde , "turkiye'deki kurtler, yapilan baskilar sonucu isyan etmek zorunda kaldilar" $eklinde bir propagandayla plebisitten istedikleri sonucu almak icin cali$malar yapyorlardi.
istanbulda dinlenmekte olan ismet pa$a'nin mustafa kemal ataturk tarafindan ankara'ya cagirilmasindan sonra , isyanin onemi gozonune alinarak bolgede sikiyonetim ilan edilmi$ti.
ismet pa$a ankara'ya geldikten sonra fethi bey ba$kanligindaki hukumet guvensizlik oyuyla istifa ediyor ve yeni kabineyi ismet pa$a kuruyordu , yeni hukumetin ilk i$i takdir i sukun kanununu yururluge sokmak oldu.
isyan sona eri eleba$lari ele gecirildikten sonra , diyarbakir istiklal mahkemesi'nde duru$malar ba$ladi. mahkeme cali$malari acikti ve cok sayida yerli - yabanci basin mensubu tarafindan izlendi, gorulen ilk dava seyit abdulkadir ve adamlari hakkindaydi dava sonucunda seyit abdulkadir ve 5 adami idama mahkum oldu, cezalar 27 mayis gunu diyarbakir'da ulu camii onunde yerine getirildi , 26 mayis gunu isyanin asil eleba$i olan $eyh sait ve arkada$larinin duru$malari ba$ladi sonucta 47 ki$i idama mahkum oldu , karar 29 haziran'da diyarbakir siverek kapisinda infaz edildi , ayrica istikal mahkemesinin aldigi bir kararla bolgede ki tum tekke ve zaviyeler de kapatildi.

siradan bir irtica hareket olmayan bu isyan ile ilgili israrla bakınız:
(
 
16. kendisini "emir-ül mücahidin" olarak adlandıran şeyh sait, şeriat ve halifeliği diriltmek, kemalist hükümetin "kafirce" politikalarına karşı "allah'ın emriyle" 13 şubat 1925'de piran'da ayaklandı. bu olayı başbakan fethi (okyar) bey'in küçümsemesi üzerine, atatürk bizzat ilgilenmeye başlamıştır. isyan, ordunun harekatı sonucu 15 nisan'da bastırılmıştır.
ayaklanma, dönemi ve sonrasında türk siyasi hayatında bir dizi değişikliğe de katalizör rolü oynamıştır.
ayaklanma sırasında:
-başbakan fethi okyar istifa etti, ismet inönü başbakan oldu.
-takrir-i sükun (suskunluk yasası) iki yıl süreyle yürürlüğe girdi.
-isyan bölgesinde istiklal mahkemeleri kuruldu.
ayaklanma sonrasında:
-isyanın elebaşılarından,27 mayıs'ta, ulucami önünde 6 kişi; 29 haziran'da da 47 kişi siverek kapısı'nda idam edildi.
-istiklal mahkemesinin kararı ile bölgedeki bütün tekke ve zaviyeler kapatıldı.
-teakkiperver fırka (ilerici parti) kapatıldı.

bu olay, izmir iktisat kongresiyle birlikte liberal-demokrat çizgiyi benimseyen parlamentoyu ve yönetimi bu anlayışa göre düzenleyen anadolu ihtilalinin önderlerinde ciddi bir travma yaratmıştır. seyh sait isyanı sonrası tam tersi otokratik-merkezci bir anlayış uç vermeye, meclis ve idari yapılanma buna göre düzenlenmeye başlanmıştır.
daha sonra çıkarılacak, bugün hala anayasa koruması altında olan, bir dizi devrim kanunu ve benzer başka yasal değişikliklerle cumhuriyetin ve yönetim tarzının rengi iyice belirlenecekti. bu renk, çatışmacı kültürü besleyen korkular üzerinde kurulmuş, merkezi-otoriter zihniyet olmuştur ki; hala tam olarak üzerimizden atabilmiş değiliz.
17. bir osmanli pasasi olan yakınımın aile buyuklerine anlattıgi, ismet pasa nın basvekillikten azledilmesine neden olan olay. efendim, gunlerden bir gun ismet pasa ve mustafa kemal pasa anadolu kulubu nde kagıt oynarlarken, basvekil ismet pasa ya ayaklanma haberi gelir, ismet pasa gayet sakin, yarın olsun bakarız der, oynamakta oldugu bric oyununa devam etmek ister gibi bir tavırla, mustafa kemal paşa ise diğer masada poker oynamaktadır, haber doğal olarak ona da ulaşır, ama niye ilk once ona ulaşmaz da ismet pasa ya ulasir, orası muamma tabii, neyse efendim, mustafa kemal paşa bunu duyar duymaz ismet paşaaaa, ismet paşaaaa vatan elden gidiyor, sen oturmus kagıt oynuyorsun diye bir guzel fırça kayar basvekiline ve hemen kurmaylarıyla toplantı yapar, derler ki ismet paşa nın basvekillikten azledilmesinde en buyuk rolu bu olay oynamıstır.
18. seyh sait ve 52 seyid arkadaşı tarafından çıkarılan ayaklanmadır.