divan edebiyatı ve aruz

XIII. XIX. yüzyıl İslâmi-Türk edebiyatı ve onun şiir ölçüsü.

Divan edebiyatı, Osmanlı İmparatorluğu döneminde, XIX. yy. ın ortalarına kadar en yaygın edebiyat türü olarak yaşadı, Tanzimat hareketinin sonucunda doğan Tanzimat Edebiyatı'nın etkisiyle hızını kaybetti ve Türk edebiyatının, batı edebiyatı biçimlerini benimsemesiyle sona erdi. Bununla birlikte, günümüzde divan edebiyatının kurallarına uygun şiir yazanlara rastlanır.

DİL

Divan edebiyatının kendine özgü bir dili vardır, buna Osmanlıca deniyor. Bu dilde yazılmış düzyazı ve şiirler halkın konuştuğu dil değildir. Arapça ve Farsça sözcükler ve tamlamalarla yüklü, süslü ve yapmacıklı bir dildir ve ancak o dönemin aydınları tarafından anlaşılabilir.

DİVAN ŞİİRİ VE ARUZ

Divan edebiyatı deyince akla önce divan şiiri gelir, bu edebiyat asıl şiire dayalı olduğu için, çoğu zaman divan edebiyatı ile divan şiiri eşanlamda kullanılmıştır. Divan şiiri belli kurallara ve ölçülere dayanır. Bu ölçülere «aruz» adı verilmiştir. Aruzun, değişik uzunlukta ve âhenkte kalıpları vardır. Bu kalıplar uzun ve kısa hecelerin belirli sayılarda art arda gelmesinden oluşur ve uzun ve kısa hecelerden yapılmış kelimeleri karşılar.

Divan şiirinin temeli beyit, yani ikili dizelerdir. Beyitler arasında anlam birliği bulunması şart değildir. Divan edebiyatında kullanılan biçimler Türk şiirine, Arap ve İran şiirinden geçmiştir. Bu nedenle, divan şiirini anlamak için Arap ve İran dillerini de iyi bilmek gerekir.

DİVAN EDEBİYATI BİÇİMLERİ

Divan edebiyatında kullanılan başlıca biçimler kaside, gazel, rubai, musammat, tercii bent, terkibi bent, kıta ve mesnevidir. Kaside, Arap şiirinin en ünlü biçimidir. Arapça'dan İran şiirine, oradan da Türk şiirine geçmiştir. 30-99 beyit uzunluğunda olmakla birlikte daha kısa veya uzun olanları da vardır. Kasidede ilk iki dize (matla) arasında uyak kurulur, sonraki beyitlerin ilk dizeleri serbest, ikinci dizeleri baştaki iki dize ile uyaklıdır. Kaside beş bölümden oluşur: giriş (nesib), övgü (methiye), gazel, şairin kendini övmesi (fahriye) ve dua (övülen için iyi dilekler). Kasideler genellikle, hükümdarları veya onun yakınlarını övmek için yazılırdı.

Gazel, divan şiirinde en çok kullanılan biçimdir. Araplardan İranlılara, oradan da Türklere geçmiştir. Kural olarak 5-15 beyitten oluşur. Uyaklar tıpkı kasidede olduğu gibidir. Gazel lirik bir şiir biçimidir, aşkın her türlüsünü dile getirmek için yazılırdı.

Rubai, Arapça «dörtlenmiş» anlamına gelir. İran'lı şairlerin icadıdır ve Ömer Hayyam bu türün en ünlü ustasıdır. Rubai dört dizeden oluşur; bunların üçüncüsü serbest, geri kalanı aralarında uyaklıdır; rubai kendine özgü ölçülerle yazılır. Onun için de güç bir tekniği vardır.

Musammat, dize sayılarına göre değişen bir biçimdir. Dörtlükler halinde olanına murabba veya şarkı, beşliklere muhammes, altılıklara müseddes, sekizliklere müsemmen, onluklara muaşşer denir.

Mesnevi, manzum hikâyeler yazmakta kullanılan bir ölçüdür. Beyit beyit yazılır ve her beyitin dizeleri kendi aralarında uyaklıdır. Mevlânâ'nın bu ölçü ile yazılmış ünlü eserinin adı da Mesnevi'dir.



Üç «divan». Üstte, Ali Şir Nevai'nin divanı, talik yazıyla (XVI. yy.); solda, Aski Divanı, talik yazıyla (1491); sağda, Fâni Divanı, talik yazıyla (XVII. yy.). İlki «düz», ikinci «tezhipti», üçüncü ise «minyatürlü» divanlara örnektir.



Divan şiirinin büyük ustası Fuzuli'nin «Hadikat-üs-Süedaa (Mutluluğa Ermişlerin Bahçesi) [7549-1554] adlı divanında yer alan minyatürlerden biri. Fuzuli bu eserinde, peygamberin sözleri ve Kerbelâ Olayı üstüne duygu ve düşüncelerini dile getirmiştir.

BAZI DİVAN ŞAİRLERİ

Sultan Velet (1227-1312) Fuzuli (1480-1556) Baki (1526-1600) Nefi (1572-1635) Naili (1610-1666) Nedim (1681-1730) Şeyh Galip (1757-1799).