doğadan etkileşim

DOĞADAN ETKİLEŞİM
-ZEYBEK DANSLARI ve KARTALLAR-

İnsanoğlu, tarihsel gelişiminin ve değişiminin her aşamasında çevresindeki bütün faaliyetlerden etkilenmiş ve bu etkileniş, insan tarafından üretilen tüm sanat eserlerinde kendisine yer bulmuştur.
Önceleri kendi bedenini tanımaktan yola çıkan insan, zaman içerisinde aynı doğayı paylaştığı diğer canlı-cansız varlıkları da içinde hissettiği merak duygusu sayesinde incelemiş ve onlarda da kendisine dair kimi özellikler fark etmiştir.
Bu özelliklerin en başında diğer canlıların da tıpkı insanlar gibi ilk olarak fizyolojik ihtiyaçlarını karşıladıklarını, ürediklerini, avlandıklarını, toplu halde ya da bireysel yaşadıklarını, hâkim oldukları toprakları için ya da türler arası denge için savaştıklarını (vb..)gözlemlemişlerdir.
Sadece bununla kalmamış ve kendilerini de; lisan, inanç, deri rengi, ırk, sosyal yaşam, yaşanılan coğrafya gibi etmenlere dayanarak ayırdıkları gibi; kişilik özelliklerine veya herhangi bir durum karşısında verdikleri tepkilere (cesur, korkak, lider, çalışkan, temiz, pis, hilekâr, onurlu, şerefsiz, yalancı, güçlü, çekingen, acemî, dayanıklı… ) göre de ayırmışlardır.
İnsanoğlunun bu öğrenme/gelişme yolunda attığı adımlar; iletişimini, hayat kalitesini, ekonomisini, savunmasını, saldırmayı, birlikte yaşamayı, kural geliştirme duygusunu birçok yönden etkilemiş ve etkilendiklerini ise benzer özellikleri taşıyan kişi/nesnelere -fark etmeyerek de olsa-, onları etkileyen canlı-cansız varlıkları hatırlatacak şekilde adlandırarak ele vermişlerdir.
Şu anki insan coğrafyasında birbirinden bağımsız pek çok lisan bulunmasına rağmen, özel nitelikleri bulunan kişi/nesne ya da olaylara, doğadan alınan isimlerin (bu lisanların kelime hazineleri içinde farklılık gösterecek şekilde) verilmesi, yukarıdaki açıklamamı doğrulayacaktır.
Cesur olan insana ‘’arslan yürekli’’, korkak olana ‘’tavşan yürekli’’,güçlü olana ‘’ayı kadar güçlü’’, fiziki yapısı gereği dayanıklı olana ‘’kaya gibi sert’’, kurnaz olana ‘’tilki kadar kurnaz’’, kindar olana ‘’yılan gibi kindar’’ ve benzeri deyimler kullanarak bahsedilen kişiyi övmek ya da yermek gayet normal bir davranış halini almıştır
Yaptıkları heykellerde insanın vücut özelliklerini ya da farklarını, bulundukları durumlardaki yüz ifâdelerini, toplumsal konumlarını; icrâ ettikleri müziklerde, üzüntülerini, sevinçlerini, sevgilerini, hayal kırıklıklarını, korkularını, özlemlerini; resmettikleri tablolarda tüm kişisel dünyalarını, arzularını, tarihlerini, gözlemlediklerini; danslarında neşelerini, yaslarını, onurlandıklarını, acılarını ve diğer tüm sanat dallarında da insana dair ne varsa kimi zaman doğrudan, kimi zamansa dolaylı olarak semboller kullanarak aktarmışlardır.
Sanatta kullandıkları semboller hiç şüphe yoktur ki gündelik yaşamlarında gözlemledikleri diğer canlılardan esinlenerek ortaya çıkarılmıştır.
Batı Anadolu’nun simgesi haline gelen Zeybekler günümüzde, sadece yaşam şekilleri ve eylemleri olarak değil, belki fark etmeden yarattıkları sanat eserleri ile de insanların ilgi odağı olmuşlardır.
Zeybeklik kurumunun var olduğu müddetçe insanlar, Zeybekler hakkında farklı duygulara ve düşüncelere sahip olmuşlar ve bu doğrultuda onlara isimler vermişler, elbette ki bu isimlendirmeleri yaparken doğadaki diğer canlı-cansız varlıklardan etkilenmiş ve fayda sağlamışlardır.
Onlara yardım eden yandaşları Zeybeklerden; müşkül duruma düştüklerinde korumaları altında olduklarını belirtmek için ‘’KUZUMUZ’’ şekliyle, silah güçlülerini kullanarak yardım sağladıklarında ‘’ASKERİMİZ’’ adıyla, toplumsal bir olayı çözümlediklerinde ‘’KADIMIZ’’ mertebesiyle, ivedilikle yardıma koştuklarında ‘’RÜZGÂRIMIZ’’ yüceltmesiyle bahsetmişlerdir . Ama tüm bu isimlendirme ve nitelemelerin yanında Zeybekler genel olarak KARTAL olarak görülmüştür. Böyle düşünülmesinin başlıca sebebi ise her şeyden önce hükümet tarafından azılı suçlu ilân edilmelerine, kıyafetlerinin yasak edilmesine, taraflarına uygulanan bütün diğer yaptırımlara karşın özgürce (başlarına buyruk) yaşamaları, yaptıkları eylemlerde kararlı ve bazen kanlı olmaları, her diyarda kendilerine yer bulabilmeleri, giydikleri/taktıkları kıyafet ve aksesuvarlar sayesinde onların halk karşısında ne denli asil ve gösterişli kabul edildiği ile ilgili bir konudur.
Kartal, kuş türünün hepsinde bulunan uçabilme yetisine sahiptir. Ancak bu yeti, halk tarafından Zeybeklere ‘’kartal’’ sözünün mâl edilmesine tek başına yetmemiştir. Özgürce uçabilmesinin yanında avcılığının iyi derecede olması, etçil olması, diğer kuşlara nazaran daha büyük bir fiziğe sahip olması, avlanırken havada yaptığı manevralar , asil duruşu, leş yememesi, güçlü ve kendi bölgesine hâkim olması, genel olarak tek eşli bir ömür sürmesi gibi unsurlar da birleştirildiğinde, Zeybek denildiği zaman halk arasında kabul görecek ve sürekli akılda kalıp yüceltilebilinecek doğal karşılık bulunmuştur .
Kartalın bünyesinde barındırdığı tüm bu özelliklerin hattâ daha da fazlasının Zeybeklerin de genel özellikleri olduğu hususunda hemfikir olan halk (o zamanki) ilk sembol olarak kartalı benimsemiş ve kullanmış; öte yandan da kimi Zeybek faaliyetlerinin daha başka canlılar kullanılarak sembolize edilmesi sonucu ortaya çıkmıştır .
İşte tüm benzetme ve nitelemelerin ortaya en bariz biçimde çıktığı alan olan Zeybek Dansları’nın incelenmesi yapıldığında görülecektir ki; Zeybek Dansları’nın figürleri gerçekten de duruş, yürüyüş, çökmeleri, adımlamaları ile kartalı tasvir etmektedir.

Bazı Zeybek Adım ve Hareket Kümelerinin Anlamları

Zeybek Dansları bilinen şekilleri ile 2 ana parçadan meydana gelir. Bunlar Gezinleme (Serbest Bölüm) ve Ritm Eşlikli Bölümler’dir. Ancak her dans icrâsında Gezinleme yapılması mecbûri değildir. Aşağıda gerekli görüldüğünce bilgilendirme yapılacaktır.

GEZİNLEME BÖLÜMÜ:

Bilindiği üzere Zeybek Dansları icrâ edilirken ilk olarak icrâcı tarafından; icrâcıyı alana, izleyenlere, dansa ısındırmak amacıyla ‘’gezinleme’’ bölümü bulunur. Bu kısımda müzisyen takımı , gerek gerçek melodiyi serbestçe çalarak, gerekse doğaçlama yaparak, gerekse o dansa mâl olmuş bilinen uzun havaları çalarak icracıya eşlik eder. İcrâcı dilediği hareketi yapmakta özgürdür, ancak genel olarak izleyenleri selamlayarak oyun alanında geniş bir çember çizer ve sonrasında tam olarak hazır olduğunu işaret etmeden önce ellerini toprağa sürerek ellerini silkeler ya da ovuşturur .
İcrâcının bu hareketlerine yüklenen anlamlar;

Çember Çizme ve Selamlama:‘’Bu çizdiğim alan benim hâkimiyetim altındadır!’’ mânasında bir sahiplenmedir. Tarihi bir takım bilgilerin de doğrultusunda, bu harekete yüklenen anlamın hiç de yadırganır bir tarafı yoktur. Çünkü bir Zeybek çetesi, hâkim olduğu bölgede çoğu zaman başka bir çeteyi istememiş, aynı bölgede dolaşmayı bir meydan okuma kabul etmiş ve akabinde gerekirse kan dökmüştür . Kendi alanını çizen Zeybek’in de dans icrasında kullandığı ‘’selamlama’’ da bu gösterinin bir temsilidir.

Ellerin Toprağa Sürülmesi: yine çizilen alanın kendi çetesine ait olduğunu sembolik olarak anlatan icrâcının bu hareketi yapmasındaki bir diğer amaç ise, icrâ boyunca kullanılacak olan ‘’parmak şıklatma’’ hareketini kolaylaştırmak içindir.

Başlama İşareti: İcracı, gezinleme bölümünün sonunun geldiğini haber vermek için müzisyene ya da müzisyen takımına eliyle işaret verir ve bu işaretin ardından müzisyen ile uyum içerisinde gösterisine başlar. Bu bölüm yine hâkimiyeti temsil eder ve ‘’ben izin vermedikçe ve benim bilgim dışında bu alanda hiçbir olay olamaz’’ demektir.

RİTM EŞLİKLİ BÖLÜM :

Gezinleme bölümünün ardından müzisyen takımı ile uyumlu bir şekilde icrâcı tarafından yapılan hareket kümeleri şunlardır :
a. Düz Adım ve Hareket Kümeleri
b. Kol Sallama Adım ve Hareket Kümeleri
c. Dönüşlü Adım ve Hareket Kümeleri
d. Dengede Duruşlar
e. Çapraz Yürüme Adım ve Hareket Kümeleri
f. Sekmeli Adım ve Hareket Kümeleri
g. Çökmeli Adım ve Hareket Kümeleri

Yukarıda verilen örnekleri anlam bakımından incelediğimizde karşımıza şu sonuçlar çıkmaktadır:

Düz Adım ve Hareket Kümeleri: Zeybek Dansları’nda geleneksel olarak izlenen sıralamada başlangıç olarak en basit hareketlerden başlamak üzere dansın devâmında zorluk seviyesi gittikçe yükseltilir. ‘’Düz Adım’’ olarak adlandırılan bu pozisyon ve beraberindeki hareketler icrâ edilen dansa göre farklılık göstermektedir. Genel olarak kollar yukarıda tutulmuş şekilde alanda ‘’Zeybek Asıl Adımı ’’ uygulanmasından oluşur. Anlam olarak da ‘’bir kartalın gökyüzündeki sakin bir şekilde süzülüşünü’’ temsil eder. Aynı zamanda gezinleme bölümü ile uyumlu anlamlar da yüklenildiğinde ‘’sahip olunan bölgenin güvenlik açısından kolaçan edilmesi ve av aramak için çevrenin gözlenmesi’’ mânâlarını taşımaktadır. Aşağıda kol tutuşlarına örnekler verilmiş, parmak tutuşlarının kartal kanadına ne denli benzediğine işaret edilmiştir






Kol Sallama Hareket Kümeleri: Ritm eşlikli bölümü oluşturan ‘’9 ana vuruşlu’’ her bir parçaya ‘’figür’’ denilmektedir . Genellikle icrâcı bir figürden diğer birine geçerken, kollarının aşağıya indirip tekrar aynı heybeti ile -genellikle yavaşça- yukarı kaldırır (bakınız resim 4, 5, 6). Bu hareket ve beraberindeki diğer kol uygulamalarının ‘’kartalın gökyüzündeki kanat çırpışlarını’’aşağıda belirtildiği üzere ‘’bir zemin üzerine konuşunu’’ temsil ettiği ve bu anlamda kullandığı kabul edilir.

Dönüşlü Adım ve Hareket Kümeleri: Sergilenen her Zeybek Dansı’nda Dönüşlü Adım ve Hareket Kümelerine sıkça rastlanmaktadır. Genel olarak bu çeşit adımlar, kartalların gökyüzünde yaptıkları akrobatik hareketleri (manevra) çağrıştırmışlardır. İncelendiğinde görülecektir ki; Zeybek Kostümü ile de büyük bir uyum sağlayan bu tip adım ve hareket kümeleri, izleyici(ler)yi tesir altına alarak karşısındaki icrâcıyı bir kartal gibi görmesine sebep olurlar.

Dengede Duruşlar: İcrâcının ustalığını belli ettiği ve mutlaka sergilemesi gereken ayrıca zorluk derecesi en yüksek olan adımlamalarındandırlar. Genel olarak tek ayak üzerinde durulup hareketsiz kalarak icrâ edilirler ancak zorluğu sadece bundan ibaret değildir. İcracı yüz hareketlerini de dansa uygun kullanmak durumundadır. Temsil ettiği ise, süzülen kartalın havada uzun süreli ve hareketsiz kalışıdır.

Çapraz Yürüme Adım ve Hareket Kümeleri: Bu harekette ayaklar birbirine çapraz gelecek şekilde icra edilirler. Görüştüğüm birkaç meslektaşımdan edindiğim bilgiye göre bu tip hareketler, yırtıcı olan ya da olmayan tüm kuş türlerinin uçmadıkları zamanlarda tünedikleri-kondukları zeminlerdeki yaptıkları yer değiştirme hareketleridir. Bu benzetmenin kartallar için de kabul edilebilir olduğu unutulmamalıdır .

Sekmeli Adım ve Hareket Kümeleri: Temsil ettiği ‘’kartalların konduğu yerden uçmaya hazırlanışı ve kalkışı’’ konusu ile paralellik göstererek ve el-kol ile desteklenen bu tip adım ve hareket kümeleri genel olarak, kollar yukarıda (2. pozisyonda) iken ya da sekme eyleminin yapıldığı esnâda kolların yukarı kaldırılabileceği biçimde düzenlenmiştir. Bu tür adımların karşılaştırılması yapıldığında, kartalların uçuşa hazırlandığı sırada ya kendilerini boşluğa bırakarak yahut bulundukları zeminden kısa bir sıçrayış yaptıktan sonra kanatlarını açtıkları görülecektir. Bu bakımdan sergilen dans ile temsil edilen canlı arasındaki benzerlik görülmeye değerdir.

Çökmeli Adım ve Hareket Kümeleri: Çökme türündeki hareketlerin anlam olarak iki olguyu temsil ettiği ve akabinde iki farklı adımlama olduğu ortaya çıkmıştır.

Bunlardan ilki, çökme esnâsında kolların yarı kapalı ya da tamamen yukarıda tutularak uygulanandır. Buradaki temsil, ‘’avlanan bir kartalın avına odaklanması ve hızlı bir biçimde dalışa geçtiğinde kanatlarını kapatması, yere yaklaştığında hızını düşürmek için kanatlarını tekrar açması’’dır. Bu hareketin devamında yapılan ‘’diz vurmalar’’, avını yakalayan kartalın pençe hareketlerini; ‘’kol salınımları’’ ise, temsil edilen sahnedeki kanat çırpışlarını aktarmaktadır
İkincisi ise çökme esnâsında icrâcı tarafından kollar aşağı indirilerek uygulanır. Burada aktarılmak istenen ise, ‘’avdan ya da gözlemden döken kartalın yere inişini ve bu esnâda kanatlarını katlamasını’’ temsil etmektedir.

Zeybek Dansları’nın ortaya çıkışı elbette ki sadece kartallara ve yaşam biçimlerine bağlı değildir. Her ne kadar ortaya çıkış sebepleri aynı olmasa da genel olarak yapılan hareketlerin anlam bakımından benzerlik göstermesi şaşırtıcı gelmemelidir. Çünkü temsil edilen kartallar aynı zamanda Zeybekler’in günlük yaşantılarında da ilgiyle izledikleri ve bunla ilgili çeşitli inanışlara sahip oldukları bilinmektedir .

Bunların dışında çeşitli kaynaklarda danslarda uygulanan adım-hareket ve hareket kümelerinin savaşlarda kullanılan hareketlerden ortaya çıktığından söz edilmektedir ki bunlar da, yukarıda anlattığım “av merâsimi”ne benzerlik göstermektedir.

Yörede nam salmış pek çok ünlü Efe’nin ismi, sözlü-sözsüz müziklere ve danslara verilmiştir . İsimlendirilme biçimi ne olursa olsun neredeyse tüm Zeybek Dansları birbirine benzer adım ve hareket kümelerinden oluşmuştur. Dikkat edilmesi gereken husus bu hareketler icra edilirken tüm bu dansların aynı tavır içinde sergilenmesi mecbûriyetinin olmaması ve bu şekilde kimi kurallara bağlanmasının doğru olamayacağı görüşünün benimsenmesidir.
Aksi takdirde Zeybek Dansları tek bir kalıp içinde uygulanacak ve yörede yüzyıllar sonucunda oluşan bu çeşitlilik ortadan kaldırılacak ya da kaldırılmasına zemin hazırlanmış olacaktır.

Bunun yeri burası değil efekentlikanije Taşıyorum Konunu

acemitiz neo kusurumuza bakma
eyvallah