Atatürk'ün Hatırlamak İstemediği Mektup

Nutuk tartışılamaz mı? Galiba öyle… İş gelip oraya dayanıyor çünkü ve Cumhuriyet tarihinin
hangi muhataralı konusuna el atılsa Gazi Mustafa Kemal'in (1927'de Arap elifbasıyla
yapılan ilk neşrinde henüz soyadı kanunu çıkmadığı için Atatürk'ün ismi bu şekilde
geçiyordu) Nutuk metni bir tür “ön alıcı kalkan” yahut “koruyucu ikon” gibi çıkartılıyor savaş
meydanına. Daha doğrusu, ondan işlerine gelen kısımlarını makaslayıp seçme kanıtlar
devşirerek hasım cepheye mancınıkla yolluyor malum çevreler. Bunu Deniz Baykal da yaptı,
Süleyman Demirel de. Demirel üstelik Temmuz 2005'te yaptığı açıklamada Türkiye'nin en
az 100 yıl daha “Atatürk referansı”na ihtiyacı olduğunu eklemişti sözlerine.


Varsayalım ki, üniversitede doktora yapıyorsunuz. Dersinizin adı, “Türk Dış Politikası
Analizi”. Analiz, yani bir meseleyi unsurlarına ayırıyor, tahlil ediyorsunuz. Diyelim ki,
Atatürk dönemi dış politikasını inceliyorsunuz ve konu, yabancı sermayeye geliyor. Şimdi
Atatürk'ün hem yabancı sermayeye karşı, hem de taraftar olduğu konuşmalar var.
Avrupa'dan bize fayda gelmez de diyor, 1927'de “ecnebi sermâyedârânının muâvenetlerini
ma'al-memnûniye (yabancı sermaye sahiplerinin yardımlarını memnuniyetle) kabûl ederiz”
(Nutuk, I, s. 27) de. Peki nasıl çıkacaksınız bunun içinden?


Üstelik başka kaynaklar ve hatıratlar o günleri farklı açılardan anlatıyor ama hocanız
“Arkadaşlar, bunların cemi cümlesi Nutuk'a aykırı” dedi miydi, akan sular duruyor. Çaresiz,
kolunuz kanadınız yanınıza düşüyor. Hocanıza, “Biz tarihte geçen olayları mı analiz
edeceğiz, yoksa Nutuk'u mu doğrulayacağız?” diye soramıyorsunuz. Neden? Çünkü viran
olası okulda diplomanın ucu var.


Özgürce tartışılıp bilgi üretilmesi gereken aydınlanma ocaklarımız okullarda böylece bir
kitabın dogma gibi kabul ettirilmeye çalışılması karşısında bütün öğrenme hevesleriniz
kursağınızda, not defterinize dönüyor ve hocanız ne buyurursa hafızanızın geçiçi cebine
aktarıp ezber hafakanlarına gömülüyorsunuz ister istemez.


Bütün bu gelişmeleri sanki önceden sezmiş olan Kâzım Karabekir Paşa üşenmemiş ve
Nutuk'a bir reddiye kaleme almış. Tabii evine yapılan baskında diğer 40 kitabının başına
geldiği gibi orijinali alınıp bilinmeyen bir yere götürülmüş. Kaçın kurası olduğunu bildiğimiz
Paşa'nın, birkaç nüsha çoğaltıp sağa sola dağıtması sayesinde diğerleri gibi bu eserine de
sahibiz bugün. (Emre Yayınları tarafından 12 cilt halinde neşredilmiştir: Nutuk ve
Karabekir'den Cevaplar, İstanbul 1997.) Bu tür eserler ortaya çıktıkça Nutuk'a alternatif bir
tarihin yazılması da mümkün hale gelmiştir.


Nutuk'un tarihçilerin elini kolunu bağladığı ve belgeleri belli bir görüş doğrultusunda
kullandığı için işlerini zorlaştırdığı itirafınıda bulunan bir başka yazar ise sanıldığı gibi
Kemalizme karşı cepheden biri değil, bizzat Kemalist çevrenin en yılmaz müdafilerindendir:
Adı: Falih Rıfkı Atay. Bugün daha çok Çankaya adlı kitabından tanıdığımız Atay'ın 22 Haziran
1957 günü Dünya gazetesinde yazdığı bir yazıda, “Keşke Atatürk Nutuk'u yazmasaydı”
dediğini biliyor muydunuz? (Geniş bilgi için Küller Altında Yakın Tarih (Timaş) adlı kitabıma
bakılabilir.)


Pek çok başka örnek verilebilirdi ama biri İstiklal Harbi'nin içinde bulunmuş ve Cumhuriyet'e
giden çizgiye destek vermiş, öbürü de Cumhuriyet yıllarında Mustafa Kemal'in en yakın
çevresinde yer almış bu iki önemli ismin görüşü, Nutuk'un Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet
tarihleri için neden “master yorum” olamayacağını, tarihçiler için farklı yönelişlerin önüne
bir engel gibi konulamayacağını, daha doğrusu konulmasının bilimsel ve tarihsel olarak
uygun olmayacağını yeterince göstermiş olmalıdır.


Ancak ben burada durmayacak ve bir adım daha atacağım izninizle. Artık Nutuk'un kendi
içerisindeki çelişkileri de konuşma zamanı gelmiştir. Bunları konuşmazsak, yine Nutuk
metni etrafında örülen, o günler için belki anlamlı ama bugün için epeyce dar kalan tarih
bakışını aradan geçen 80 yıla rağmen aşamayız. Nutuk aşılamaz mı peki? Bunu söyleyenler
onu bir tarih metni olarak görmüyor, kutsal bir metin katına çıkarıyorlar bana kalırsa.


Düşüncemi şöyle özetleyeyim:
Nutuk kutsal bir metinse tarih metni değildir, bir tarih metniyse kutsal metin değildir. Ya ona
inanacaksınız ya da tartışacaksınız. Ben ikincisini yapmaya çalışıyorum. Tabii aynı zamanda
yazarına hakaret etmeden de bir metnin eleştirilebileceğini göstermek istiyorum.
Yazdıklarımızdan kendilerince “ganimetler devşirmek” isteyen zevata da şunu hatırlatalım ki,
burada bir tarih metnini “analiz” ediyoruz sadece. Tutarlılığını sorguluyoruz. En çok sözü
edilen ama en az okunan bir temel kitabın satır aralarına girmemizin tek gerekçesi,
anlamak. Hap gibi yutmak veya okumadan küfretmek bizim kârımız olmamalı.


SİVAS KONGRESİ'NDE AMERİKAN MANDASI İSTENDİ Mİ?


Sivas Kongresi tutanakları incelendiğinde 11 Eylül'deki kapanışa doğru “manda”
tartışmasının kızıştığı görülür. Eski Sadrazam İzzet Paşa'nın “Amerikan mandası” önerisi
İstanbul'dan Sivas'a da sıçramış ve yoğun müzakereler yaşanmıştı. Özellikle Kara Vasıf,
Rauf (Orbay) ve Refet (Bele) beyler tarafından ciddi ciddi gündeme getirilen Amerikan
mandacılığının o günlerde pek bir taraftar bulduğunu gözlemliyoruz. İster taktik gereği,
isterse samimi olarak istensin, Amerika gibi güçlü ve tarafsız bir devletin yardımının
arzulandığı açıktır. Nitekim Sivas Kongresi kararlarından 7. madde, manda konusundaki
tartışmaların net bir yansıması olarak karşımıza çıkar:


“Madde 7. Milletimiz asrî gayeleri tebcil ve fenni, sınai ve iktisadî hal ve ihtiyacımızı takdir
eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahili ve harici istiklali ve vatanımızın tamamiyeti
mahfuz kalmak şartıyla altıncı maddede musarrah hudud dahilinde milliyet esaslarına
riayetkâr ve memleketimize karşı istila emeli beslemeyen her hangi devletin, fenni, sınai,
iktisadi muavenetini memnuniyetle karşılarız...” (Nutuk, I, s. 67)


Şimdi bu maddede masumane bir edayla bize bakan “her hangi devlet” hangisidir veya
hangisi olabilir? Uluğ İğdemir'in yayına hazırladığı ve Türk Tarih Kurumu'nun yayınladığı
Sivas Kongresi tutanaklarını inceleyince görüyoruz ki, bu devlet, kesinlikle Amerika Birleşik
Devletleri'dir. Ancak Gazi, Nutuk'da bunu sert bir dille inkâr etmiş ve hatta “manda”nın söz
konusu olmadığını söylemiştir (yumuşatılmış ifade 'müzâheret'tir). Ona göre bu madde,
ecnebi sermayeye yönelik bir davetten ibarettir.


Ancak gerek Rauf Orbay'ın hatıralarına, gerekse Kâzım Karabekir'in yukarıdaki eserine
bakıldığında bu “her hangi devlet”in ABD olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Peki Gazi
Mustafa Kemal, 1927'de, 8 yıl önceki bu önemli ayrıntıyı neden unutturmak çabası içine
girmiştir? İnkılap tarihçilerimizin zahmet edip cevaplandırması gereken çetin bir sorudur
bu.


Kendi payıma, bu sorunun cevabını, yine onunla alakalı bir başka ayrıntı üzerinden
vereceğim. Yani 9 Eylül 1919 tarihli o meşhur mektup üzerinden.


Sivas Kongresi sırasında Amerikan mandası fikri o kadar taraftar toplamıştır ki, başlarda
mandaya taraftar olan Rauf Bey son anda fren koyup da, önce bir mektup yazılarak bir ABD
heyeti davet etme fikri kabul görmese belki de tamamen mandacı bir karar çıkacaktır.
Doğrusu Sina Akşin'in hayret ettiği kadar var: Mandacılığa karşı olduğunu bildiğimiz Başkan
Mustafa Kemal, kürsüye çıkıp bu gidişe dur dememiş, işi oluruna bırakmayı tercih etmiştir.
Nitekim kongre kararıyla Amerika'ya bir telgraf çekilmiş ve “ABD Kongresi üyelerinden
oluşan bir kurul”un Anadolu'ya gelerek incelemelerde bulunması istenmiştir. Amaçlardan
biri de, yaklaşan Sevr barış görüşmelerinde Amerika'nın tarafsız bir ülke olarak yakınlığını
sağlamaktır. Mektupta ABD Senatosuna “Üyelerinizden oluşan bir komiteyi Osmanlı
imparatorluğunun her köşesine göndermenizi diliyoruz” denilmektedir.


Ve telgraf haline getirilerek çekilen mektubun altında 5 imza birden vardır. Kimler mi
imzalamıştır bu mektubu? Bakalım beraberce:

Sivas Milli Kongresi adına Mustafa Kemal Paşa,
Başkan Vekili Rauf Bey,
İkinci Başkan Vekili İsmail Fazıl Paşa (Ali Fuad Cebesoy'un babası),
Ve iki divan kâtibi.


Bu mektup ABD Senatosu tarafından yayınlanmış olup gerek Rauf Orbay, gerekse Kâzım
Karabekir oradan alarak hatıratlarında kullanmışlardır.
Şimdi sıra geldi meselenin bam teline dokunmaya.


BU MEKTUP YAZILDI MI YAZILMADI MI?


Nutuk'taki ifade aynen şöyledir. 1927 baskısını kullanıyorum:


“Efendiler, pek uzun ve münakaşalı devam eden bu manda müzakeresi, taraftarlarını iskât
edecek [susturacak] mutavassıt [orta yolcu] bir çare ile hitam buldu [sona erdi]; hem de
bu çareyi teklif eden yine Rauf Bey oldu... Bu teklif ittifâk-ı ârâ [oybirliği] ile kabul olundu.
Kongre divan riyasetinin [başkanlığının] imzalarıyla bu yolda bir mektup tesvid olunduğunu
[müsveddesinin hazırlandığını] hatırlıyorsam da, bu mektubun gönderilebilip
gönderilmediğini pek iyi hatırlamıyorum. Esasen bu mektuba suret-i mahsusada [özel
olarak] ehemmiyet atf etmiş değildim.” (s. 68)

Kongre başkanı ve başkan vekillerinin imzaladıkları ve bir yabancı devletin senatosuna
çekilen telgrafın gönderilip gönderilmediğini pek iyi hatırlamayan Gazi'nin, aynı Nutuk'un
92-94. sayfalarına aldığı Kâzım Karabekir'e yazdığı bir cevapta bu mektubun yazıldığını ve
kendisinin imzaladığını gayet güzel hatırladığını görmekteyiz. Mektupta geçen ifadeleri
şöyledir Mustafa Kemal'in:

“Yalnız Amerika senatosuna yazılan ve malumunuz olan bir mektuba kongre kararıyla 5 kişi
imza vaz'-ı imza etmiştir [imza atmıştır] ki, bu meyanda bendenizin de imzam vardır.” (s.
92)

Kaldı ki, gönderilip gönderilmediğini pek iyi hatırlayamadığı mektubun hemen arkasından,
yani sadece 10 gün sonra, ABD Kongresi'nin Sivas'a inceleme yapmak ve rapor tutmak
maksadıyla gönderdiği General Harbord'la görüşen de Mustafa Kemal'den başkası değildir
(bu görüşmede Rauf Bey de tercümanlık yapmıştır.) Dolayısıyla mektubun gönderilip
gönderilmediğini en azından onun doğurduğu bu ziyaretten hatırlayabilirdi. Ancak ben
Gazi'nin, bu biraz kafa karıştıracak ayrıntıyı Nutuk'un resmi tarih oluşturma amacını göz
önünde tutarak hatırlamak ve hatırlatmak istemediğini düşünüyorum.

Nereden mi çıkartıyorum bunu? Şaşıracaksınız belki ama yine gerçek bir hazine olan
Nutuk'tan.

Zamanın Matbuat Cemiyeti Başkanı olan Velid Ebuzziya, bir söyleşi yapacaktır Mustafa
Kemal'le. Mustafa Kemal Paşa'nın Tasvir-i Efkâr gazetesi adına 13 Ekim 1919'da yollanan
21 sorudan sadece 12 numaralı soruya cevap vermediği dikkatlerden kaçmaz. Bu soru ise
tahmin edebileceğiniz gibi, General Harbord'la görüşmesinde ne konuştukları üzerinedir.
(“General Harbord ile ne mülakat ettiniz?”) (Nutuk, 1927 baskısı, cilt II, s. 145-146.)

Epeyce şaşırtıcı değil mi? Bütün sorular içinden sadece Amerikalı General ile yaptığı
görüşme hakkındakini cevapsız bırakan Mustafa Kemal, aynı kitapta Harbord'u gönderen
ABD Senatosu'na yazdığı ve altında imzası bulunan mektubun gönderilip gönderilmediğini
pek iyi hatırlayamadığını söylemekteydi.

Neydi işin sırrı acaba? Nutuk'ta Kurtuluş Savaşı tarihi yeniden yazılırken bazı ayrıntılar neden
atlanmı ştı?

Mustafa Armağan'ın 10/01/2007 tarihli yazısından alıntıdır